تهیه وتنظیم :کورش کریمی
مناطق شمالی پاکستان
در شمال پاکستان مناطق زیبایی وجود دارد و یکی از مناطق مهم جغرافیایی، سوق الجیشی و جهانگردی جهان به شمار می رود.در شمال آن ، ناحیه ترکستان چین (سینکیانگ ) وافغانستان ، در شرق وجنوب، کشمیر اشغالی وکشمیر آزاد، ودر غرب، استان خیبرپختونخوا قرار دارد.
رشته کوههای بزرگ قراقرم وهیمالیا از همین منطقه شروع می شود وخاک ، بیشتر آن مناطق را پوشانده است..دراین رشته کوهها ، دومین قله جهان k2 وقله های مرتفع دیگری مانند راکا پوشی ، نانگاپریت ، رگشه بروم ، مشه بروم وبزرگترین یخچالهای طبیعی جهان قراردارد.
این سرزمین دارای دریاچه های زیبا وآبشارهای مرتفع ، رودخانه های بزرگ ، دره های سرسبز وپرطراوت جنگل های انبوه وباغ های فراوان می باشد. این ناحیه در گذشته بین کوهها محصور وتاحدودی از جهان منقطع بوده است ، اما در حال حاضر توسط راههای زمینی وهوایی به آسانی قابل تردد می باشد. اکنون جاده بزرگ قراقروم که بعضی آن را ((هشتمین اعجوبه جهان ))می خوانند وپاکستان را به چین و آسیای مرکزی پیوند می دهد ، احداث شده است.
مناطق شمالی پاکستان مشتمل بر دره های زیر است : کهرمنگ ، سکردو ، خپلو ، شگر ، روندو، گلتری که مجموعا بلتستان را تشکیل می دهد. ونیز چیلاش ، داریل ، تانگیر، استور که دیامر نام دارد. یاسین ، اشکومن ، گریس ، گوپس ، نگر ، هترا وگیلگیت .
مجموع مساحت این دره 72488 کیلومتر مربع می باشد. جمعیت مناطق شمالی در حدود یک میلیون نفر است. مردم این مناطق صد درصد مسلمان می باشند که پیروان مذهب شیعه اثنی عشری در اکثریت هستند و در حدود 48% کل جمعیت را تشکیل می دهند . شیعیان اسماعیلیه در حدود 21% ، اهل سنت واهل حدیث 23% وپیروان امامیه ونوربخشیه 12 % هستند.
از لحاظ نژادی در مناطق شمالی سه قوم زندگی می کنند : مردم بلتی زبان ، شینا زبان ، بروشسکیها .
در باره تاریخ گذشته این مناطق اطلاعات کمی در دست است. مردم بلتستان در گذشته پیرو دین بودا بودند.وقتی که اسلام وارد کشمیر شد ، مبلغین به بلتستان روی آوردند.آنها از بلتستان به نگرو وحراموش وسایر مناطق گیلگیت رفتند. آنها از راه کاشغر ویارقند به هنزا نیز رفتند. بدین ترتیب مردم همه این مناطق مسلمان شدند. در جاهای مختلف بلتستان ، حاشیه رود گیلگیت ودره کارگاه بروی سنگها ، آثاری از بوداییها هم بدست آمده است. بخشی از مناطق شمال تحت تصرف فرمانروایان تبت ، کشمیر وکاشغر نیز بوده است. در ضمن اینجا سلطنت بزرگی بنام بلورستان وجود داشته است که لداخ ، چنرال و کاشغر وسرزمین های آنسوی کوه هندوکش جزء قلمرو آن بوده است.
در چند قرن اخیر فرمانروایان محلی در اینجا حاکم بوده اند. در میان آنها خانواده مقبون سکردو و کهرمنگ خانواده یبگو در خپلو وخانواده اماچه در شگر ومیرهای هنزا ونگر معروفند.
علی شیرخان اچن فرمانروای سکردو بود.او سرزمین های اطراف لداخ را تصرف کرد وبه چنرال وبعضی از مناطق افغانستان لشگر کشید.
پس از تشکیل کشور پاکستان در سال 1947 میلادی ، مردم این مناطق به رهبری فرمانروایان محلی تلاشی را آغاز کردند ودر سال 1948 میلادی استقلال را بدست آوردند. وپس از چند روز الحاق سرزمین خود را به پاکستان اعلام نمودند.
تقسیمات اداری :
در حال حاضر دولت فدرال پاکستان مستقیما این مناطق را اداره می کند . این مناطق بعنوان فرمانداری کل اداره می شوند . مناطق شمالی از دوشهرستان بلتستان وگبلگیت به پنج شهرستان ارتقاء یافت .
1-شهرستان گیلگیت ، مناطق گیلگیت ، هنزا و نگر را دربر می گیرد . مرکز آن شهر گیلگیت می باشد
2- شهرستان غذر : شامل پنیال ، اشکومن ، گرپس و یاسین است . مرکز آن شهرستان گاکوچ می باشد.
3-شهرستان دیامر : شامل چیلاس ، داریل ، تانگر و استور است . چیلاس مرکز آن می باشد.
4-شهرستان سکردو : شامل دره سکردو ، کهرنگ ، شگر، روندو وگلنزی می باشد. شهر سکردو مرکز آن می باشد.
5-شهرستان گانچی : شامل مناطق خپلو است که مر کز آن شهرستان هم می باشد.
در میان این مناطق بلتستان از نظر فرهنگی وتاریخی دارای اهمیت می باشد. به همین دلیل آنجا آثار علما وشعرا بیشتر یافت می شود. میر سید علی همدانی نیز برای تبلیغ وارد بلتستان شده است. خانقاهها ومساجد منسوب به او تاکنون پابرجاست. بلتستان فعلی شامل دوشهرستان گیلگیت وگانچی هستند.
تاریخ زبان فارسی در بلتستان
بر طبق گفته میر نجم الدین ثاقب ، شاعر ومورخ مشهور بلتستان ، برای اولین بار میر سید علی همدانی برای تبلیغ اسلام این زبان را ترویج داد. وی در سال 783 ه.ق به سکردو رسید وبعد از دوسال تبلیغ اسلام به بلتستان رفت . پس از او میر سید محمد نوربخش تهتشانی ایرانی برای تبلیغ اسلام وارد بلتستان شد. بعد از نوربخش یکی دیگر از عرفای ایرانی ، میر شمس الدین عراقی در سال 911ه.ق از کشمیر به بلتستان رفت.
شاعر معروف ایرانی میرزا ابوطالب اصفهانی در سال 1005ه.ق بعنوان یکی از سفرای حاکم کشمیر به بلتستان آمد. این افراد به توسعه و استحکام وپیشرفت اسلام اکتفا نمی کردند ، بلکه در تعلیم وتربیت مسلمانان جدید وآموختن وترویج صنعت وحرفه نیز کوششهای فراوانی داشتند. تمدن وسنتهای ایرانی در پاکستان به نحو احسن رواج یافت وامروزه در شیوه های زندگی مردم بلتستان دیده می شود. بسیاری از کلمات واصطلاحات زبان فارسی به زبان بلتی وارد شده است. قبل از گسترش اسلام ، زبان بلتی در خط دیونگری که یکی از شاخه های زبان سانسکریت بوده ، ولی چون مردم بلتستان مسلمان شدند ، رسم الخط قدیم را ترک گفتند وبه جای آن خط فارسی اختیار کردند. چنانکه بسیاری از نوشته ها وکتب آن دوره بلتستان را به خط فارسی می خوانیم.
قابل توجه است که از زمان ورود اسلام تا انقلاب سال 1948 میلادی ، زبان دولتی ونامه نگاری ودرباری فارسی بوده است. بعد از استقلال ، زبانهای اردو وانگلیسی جایگزین زبان فارسی گردید. اگرچه بسیاری از مردم بلتستان ، زبان فارسی می دانند ، کودکان اکثرا از زبان فارسی بهره مند نیستند.
بلتستان
بلتستان منطقه ای زیبا که در شمال پاکستان در مرز چین ، کشمیر وشهرستانهای گیلگیت و دیامر قراردارد؛ واز نظر جغرافیایی مهم است. رشته کوههای بلند قراقرم وهیمالیا بیشتر مساحت آن را پوشانده است. این منطقه دارای نامهای متعدد بوده است. چینی ها آنرا با نامهای پولی لو و پولو نام برده اند. جهانگردان معروفی مانند مارکو پولو ، نای هان ، پیرن ژهانگ آن را پلور یا بلور نامیده اند.
دانشمند یونانی بطلمیوس آنرا ببالته یا ببالتی نام داده است.تیموریان هند ، بلتستان را تبت خرد می نامیدند. شهروندان محلی سرزمین خود را بلتی بول یعنی سرزمین بلتی ها خوانده اند. اسلام از راه کشمیر وارد بلتستان شد. مبلغین وعلمای معروفی که به بلتستان آمده اند ، ایرانی بودند. آنها همزمان با ترویج واشاعه دین ، فرهنگ و زبان این منطقه را تحت الشعاع قراردادند. در میان آنها ، میر سید علی همدانی ، میر سید علی رضوی ، میر شمس الدین عراقی ومیر سید محمد نوربخش معروفند. بطوریکه رسم الخط رسمی بلتی ها آگی متروک گشت ورسم الخط فارسی جایگزین آن شد. علاوه بر آن بلتی بول با واژه فارسی "بلتستان "معروف شد. تا مدتی قبل فارسی زبان علمی ، تدریسی ، فرهنگی این منطقه بود. در حال حاضر بسیاری از علما وفرهنگیان فارسی می دانند. این منطقه شعرا ودانشمندان بزرگی را در دامن خود پرورش داده است .از نظر تاریخی ، مراحل پرفرازونشیبی را پیموده است.
زمانی اهالی بلتستان از شرق گرفته تا آن سوی رشته کوههای هندوکش در غرب را به تصرف در آوردند. ودر این سرزمین پهناور ، فرهنگ وتمدن را گسترش دادند.
در اوج سلطنت تیموریان هند نیز بلتستان اهمیت بسزایی داشته است. اکبر تیموری برای ولیعهد خود دختر یکی از فرمانروایان بلتستان را بعنوان ملکه انتخاب کرد. پس از تضعیف تیموریان در نیمه اول قرن 19 میلادی ، خانواده دوگره کشمیر بلتستان را تحت تصرف در آورد.
در اعصار پیشین بعلت کوههای صعب العبور ، بلتستان تاحدی از سایر نقاط جهان منقطع بوده است. ولی پس از توسعه راههای زمینی وهوایی ، همه ساله هزاران نفر جهانگرد وکوهنورد از سایر کشورهابرای تسخیر قلل کوههای سر به فلک کشیده و دیدن از یخچالهای طبیعی ، درههای سرسبز وپرطراوت ، چشمه های صاف وزلال ، دریاچه های زیبا وانسانهای ساده وصمیمی به بلتستان سفر می کنند.
رودخانه سند که به زبان محلی سنگی چهو به معنی آب شیر نام دارد از مرکز بلتستان عبور می کند.بیشتر منابع آبی این رودخانه از یخچالها ، جویبارها و رودهای بلتستان تامین می شود. این رودخانه نقش اساسی در کشاورزی پاکستان ایفا می کند.
رودخانه سند از تبت سرچشمه گرفته وپس از عبور ازمنطقه کشمیر در منطقه کهرنگ وارد بلتستان می شود. در این محل رود سور به آن می پیوندد. در محل کریس ، رود شیوق نیز به آن می پیوندد. رود شگر نزدیک سکردو هم به رودخانه سند می ریزد.
در بلتستان ، دومین رشته کوه مرتفع دنیا (k2 ) وبزرگترین یخچالهای طبیعی جهان قراردارد. مساحت بلتستان در حدود 10118 کیلومتر مربع وجمعیت آن نزدیک به یک میلیون نفر است. بلتستان دارای آب وهوای سرد وخنک وخشک می باشد.
بلتستان دارای شش دره زیر است:
سکردو ، کهرنگ ، خپلو ، شگر، روندو ، گلتری
تمام جمعیت بلتستان را مسلمانان تشکیل می دهند. شیعیان اثنی عشری اکثریت غالب هستند وبعد از آنها پیروان امامیه نوربخشیه ، اهل سنت واهل حدیث هستند. از نظر نژادی بلتی ها از تیره برمیه ای هستند که با مغولها وترکها نیز آمیخته شده اند. دستکم در هر دهکده چند خانواده سادات سکونت دارند که مورد تکریم مردم قرار می گیرند. تعداد چشمگیری از کشمیریها نیز در بلتستان زندگی می کنند. زبان مردم بلتستان ، بلتی است. زبان شینا در درجه بعدی می باشد.کشمیری سومین زبان آنان می باشد.شایان ذکر است که زبان اردو در همه جا صحبت می شود.
میوه های پرآب بلتستان بویژه سیب ، زرد آلو، گردو ، توت ، انگور ، بادام ، هلو در دنیا بی نظیر است .به همین دلیل غربی ها آنرا سرزمین سیب وزرد آلو می نامند.بعد از میو های اشاره شده ، گندو ، جو ، ذرت ، سبزیجات ولبنیات به مقدار زیاد تولید می شود. شغل اکثر مردم کشاورزی ودامپروری است.
شهر سکردو مرکزاداری ، اجتماعی وفرهنگی بلتستان می باشد. مردم بلتستان پایبند به احکام دین وشریعت اسلامی هستند. بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران ، شدیدا تحت تاثیر آن قرارگرفته وعلاقه مفرطی به شخصیت حضرت امام خمینی(ره) دارند.
سکردو
بعلت موقعیت جغرافیای خود قرنها مرکز بلتستان بوده است ودر مرکز شش دره معروف بلتستان قرار دارد.
دره سکردو در شرق از دهکده سیرمیک آغاز ودر غرب در بشو و چهری تهنگ پایان می یابد. متصل به سکردو فلاتی است که به زبان محلی غبیارسه (جایگاه تابستانی ) نام دارد . معمولا به اسم دیوسایی معروف می باشد. در زمستان این فلات به زیر برف می رود ودر تابستان گلها وبوته های رنگارنگ ، چشمه ها ورودخانه ها مناظر زیبایی را می آفرینند.
از آثار باستانی سکردو می توان به قلعه کهرفوچو که بر روی تپیه های متصل به شهر سکردو ، قراردارد ، کاخ فرمانروایان سکردو ، میدان چوگان بازی ، حسینیه کلان ، کانال تاریخی گنگوپی ، عکس گوتم بودا که بر سنگ کنده شده ، کاخ اپی چو شگری بالا ، خانقاه گمبه سکردو ومقبره سید محمد رضوی در کشو باغ اشاره داشت .
از مناطق مهم جهانگردی می توان به دریاچه سد پاره وهتل تفرجگاه شنگر یلا در کناره دریاچه کچوره اشاره کرد. جمعیت دره سکردو در حدود یکصد هزارنفر می باشد که 95% جمعیت آن را شیعیان اثنی عشری تشکیل می دهند و مابقی از پیروان سایر فرق هستند.
شگر
دره شگر در شمال سکردو ، در دوطرف رودخانه شگر امتداد دارد. این دره از دهکده کوتهنگ آغاز می گرددودر مرکز ترکستان چین (سینکیانگ ) پایان می یابد . عرض دره شگر نسبت به طول آن کمتر می باشد. قله های معروف چهوغوبروم ، k2 رگشته بروم ، ترینگو تاورو ، یخچالهای بلترو، بیافو و چهوغولونگمه در شمال وشمال شرق شگر قرارگرفته است. در اماکن متععد دودره برالدو و باشا چشمه های آب معدنی وجود داردکه برای امراض پوست وبیماری های زنان بسیار سودمند است.
در شگر میوهای فراوان از جمله زردآلو رسیده وخوشمزه به همراه خشکبار وجود دارد. جمعیت شگرد درحدود پنجاه هزارنفر می باشد که در حدود 85% آنان را شیعیان اثنی عشری تشکیل می دهند. بقیه را سایر پیروان از جمله امامیه ، نوربخشیه واهل سنت واهل حدیث هستند.
خانقاه میر یحیی ، آستانه میر یحیی ، مسجد امیریق ، مسجد چهبر بخو ، کاخ ومسجد فرمانروای شگر ، مقبره میر نجم الدین ثاقب وآثار بودایان در تپه بالای دهکده غزاوپی از آقار دینی وباستانی شگر هستند.
کورادو
در برابر تپه کهو فو چو در شهر سکردو در محل تلاقی رود سند ورود شگر آن سوی رودخانه ، ثصبه کورادو قراردارد. در گذشته فقط توسط قایق می توانستند از سکردو به کورادو بروند. در حال حاضر در فاصله 20کیلومتری از سکردو در جاده گیلگیت در محل کچوره یک پل آهنی ساخته شده است که منطقه روندو و منطق پایین سکردو را با شگر متصل کرده وبه فاصله 14 کیلومتر از کچوره بر همین جاده پس از گمیه کورادو قراردارد.
کورادو از مناطق کم آب بلتستان است وبه همین دلیل زمینهای اطراف آن بایر است. مقبره مبلغ ، شاعر وعالم پارسی گو حضرت نیر سید علی رضوی (1081ه.ق ) در کورادو قراردارد. میر سید علی رضوی جهت اشاعه وترویج مذهب شیعه خدمات گرانبهایی انجام دادند. او خانقاه منسوب به میر سید علی همدانی در گمب سکردو را بازسازی نمود.
اولاد او به نام آل سید علی در کهونگ وسکردو هستند که خدمات ارزنده ای را به جامعه عرضه داشته اند. جمعیت کورادو در حدود 1000 خنوار که همگی از شیعیان اثنی عشری هستند.
گمب سکردو
این شهر در فاصله 7 کیلومتری شهر سکردو قراردارد. معنی گمب سکردو ، سکردوی پایین می باشد که در مقابل شهر سکردو (یار) به معنی بالا گذاشته شده است. در غرب آن دهکده های چندا و تندل قراردارد. نزدیکی چندا سنگی بزرگ قراردارد که بر طبق گفته مردم محلی در زمانی که رودخانه سند طغیان داشته کشتی بزرگی به آن لنگر انداخته است. در اطراف خانقاه که در مرکز واقع شده ، مقبره میر سید ابراهیم وسید مهدی قرار گرفته است.
گهناچی
خپلو
در شمال شرقی بلتستان بین ترکستان چین (سینکیانگ) دره های کهومنگ ، شگر ، سکردو ومنطقه اشغالی لداخ (کشمیر ) قرار گرفته است. رودخانه شیوق از مرکز خپلو عبور می کند.
قله های ماشه مبروم ، یخچالهای سیاچین ، رینگمو ، کوندوس و کبیری در خپلو قراردارد. مردم آنجا بسیار مهماندوست وزحمتکش هستندولهجه آنها از بهترین لهجه های زبان بلتی می باشد. جمعیت خپلو در حدود یکصد هزارنفر است که اکثریت آنان از پیروان مذهب امامیه ونورخشیه هستند ودردرجه دوم شیعیان اثنی عشری واهل سنت می باشند.از مراکز تاریخی خپلو می توان به مسجد جامع چق چن ، خانقاه سید محمد ، مسجد بمپی ، مسجد محلی کهانگسر وآستانه شریف نام برد.
کریس
در فاصله 25 کیلومتری از شهر سکردو ، در محل تلاقی دو رود سند وشیوق ، روستای کریس قراردارد. در فاصله 20 کیلومتری در محل گول بر رود سند پلی احداث شده است که بوسیله آن مناطق وسیعی از خپلو در ساحل طرف رودخانه شیوق از کریس تا تهفس ادامه دارد با سایر نقاط بلتستان ارتباط پیدا می کند . در حدود پنج هزار خانوار در کریس زندگی می کنند که40 % آنها شیعه اثنی عشری ، 40% پیروان مسلک امامیه و20% اهل سنت وحدیث هستند.
در میان آثار باستانی کریس ، آثار خانواده میر مختار معروف هستند . از میان آنها خانفاه معلی ، آستانه میر مختار ، مقبره سید جلالدین محمد معصوم ، مقبره سید محمد شاه ، مقبره کاچو خرم خان را می توان نام برد.
هنزا
در حال حاضر هنزا یک از بخش از شهرستان گیلگیت است ودر گذشته نزدیک یک ایالت مستقل وآزاد بود . فرمانروای آنجا میر نام داشت. کاخهای میران هنزا در حال حاضر برفراز تپه ای در کریم آباد پابرجاست . نام قدیمی کریم آباد، بلتیت می باشد. در شمال هنزا ترکستان چین (سینکیانگ) وافغانستان در شرق ، بلتستان وبخش نگر در جنوب گیلگیت در غرب شهرستان غذر قرارگرفته است. هنزا در کناره غربی دره رودخانه کنجوت قرارگرفته است ودر کناره شرقی آن بخش نگر می باشد. این رودخانه در نزدیکی شهر گیلگیت به رودخانه گیلگیت می پیوندد وسپس به رود سند می ریزد. در جنوب نگر قله راکاپوشی قرارگرفته است که از کریم آباد منظره زیبایی را به وجود آورده است. محصول عمده هنزا زردآلو ، سایر انواع میوه وغلات است و نیز دارای لبنیات فراوان هستند. در هنزا معادن سنگهای گرانبها کشف شده است .که بهره برداری از یک پروژه سنگ یاقوت آغاز شده است. همه ساله جهانگردان زیادی برای دیدن مناطق زیبای هنزا به آنجا سفر می کنند.
مردم هنزا به لحاظ طول عمر خود معروفند . علتش وجود آب وهوای مطبوع وخوراک سالم می باشد. در زمان دور هنزا محل اقامت راهزنان بوده است که در سر راه جاده ابریشم به غارت وراهزنی مشغول بودند. امروزه اهالی هنزا از متمدن ترین مردم مناطق شمالی بشمار می روند. اسلام از راههای بارقند، واخان وبلتستان به آنجا وارد شد. تمام جمعیت هنزا مسلمان هستند وشیعیان اسماعیلیه اغلب آنان را تشکیل می دهند. دررتبه بعدی شیعیان اثنی عشری هستند. زبان اهالی هنزا بروشکی ونژاد آنها ناشناخته است . در باره تاریخ ابتدایی هنزا اطلاعات کمی دردست می باشد.
منابع ومآخذ:
1-بلتستان در آیینه تاریخ –محمد یوسف حسین آبادی
2-گسترش اسلام در بلتستان – محمد یوسف حسین آبادی
3-زبان بلتی- محمد یوسف حسین آبادی
4-نظری بر بلتستان – محمد یوسف حسین آبادی
نظر شما